Abdülhamid’e karşı kullanılan silah: Karikatür

Karikatürün ne denli etkili bir araç olduğunu, Abdülhamid’e dair karikatürleri kimin ve ne maksatla çizmiş bulunduğunu ifade etmesi bakımından Armenian News Network / Groong sitesinde yer alan şu beyan son derece önemlidir: 

İyi bir karikatüristin herkese zarar verebileceğini hepimiz biliyoruz. Öte yandan, bazı insanlar, basitçe söylemek gerekirse, karikatür ve karikatürist için gümüş tepside sunulmuş bir hediyedir. Sultan İkinci Abdülhamid, sadece görünüşüyle değil, alçakça davranışlarıyla da bunlardan biri olmuştur.

On dokuzuncu asır sonlarından itibaren Avrupa basın hayatındaki gelişmelere paralel bir şekilde karikatür sanatı da önemli bir ilerleme kaydetmiştir. Fransa'da Assiette au beurre, Le Grelot, Le Cri de Paris ve Le Rire, İngiltere'de Punch, Almanya'da Simplicissimus yahut New York’ta çıkan Puck gibi dergilerin sayfalarında karikatür sanatının en muhteşem örneklerine yer verilmiştir.

Önceki yüzyılın son çeyreğinde Avrupa’da yapılan yasal düzenlemelerle hakikaten de karikatüristlerin kalemlerine hürriyet tanınmıştır. Nihayeti itibarıyla tek bir ülkede değil, neredeyse bütün Avrupa ülkelerinde karikatüristler için mutlak denebilecek bir serbestiyet söz konusu olmuştur.

Söz konusu atmosfer içerisinde dönemin dergilerinde yer alan karikatürlerin ortak temalarından birisi ise hususi bir suretle Sultan İkinci Abdülhamid olmuştur. Dolayısıyla da geçen asırda Abdülhamid dergi ve kartpostallarda tam bir şeytanlaştırma kampanyasına hedef kılınmış; insan canavarı, halk düşmanı ve mutlak surette ortadan kaldırılması gereken bir yaratık olduğu şeklinde, pespaye surette, onlarca ve yüzlerce sayıda karikatürü çizilmiştir.

Söz konusu pespayelik örneklerinden birisi Teselya muharebeleri sırasında Yunanistan’da icra edilmiş ve Abdülhamid, ilgili karikatürde, eşeğe benzetilmiştir.

Çizilen karikatürlerde Abdülhamid’e uygun görülen suret ya elinde koca bir bıçakla Makedonları ve Ermenileri kesip doğraması yahut elleri kan içinde bir kasap konumunda bulunması ya da kana susamış bir surette insan etiyle midesini doldurması, kısacası insan olmaktan ziyade yırtıcı bir hayvan ve mental bozukluklara sahip hastalıklı bir karakter olmuştur.

Assiette au Beurre ve Le Rire dergileri diğer dergilerden çok daha fazla kere sayfalarında Abdülhamid’i eli kanlı menfur bir misafir olarak ağırlamışlardır.

Hakikaten de bu dergilerde Abdülhamid’i temsilen çizilen her bir karikatür, diğer dergilerdekilere nispetle, çok daha yıkıcı, rencide edici ve vahim bir mahiyet arz etmiştir.

Kaleme aldıkları eserlerinde iğrenç türden Abdülhamid karikatürlerine yer vermek suretiyle söz konusu vahamete Jens Hanssen gibi yazarlar da iştirak etmişlerdir. 

Dergi sayfalarına çizilen yahut kartpostallara olumsuz surette aksettirilen olumsuz suretteki her bir Abdülhamid karikatürü Batı kamuoyları zihnini şekillendirmekte muhakkak ki son derece etkili olmuştur. Asılsız, yanlı, taraflı ve abartılı gazete haberleri, makaleler yahut yapılan yorumlar ile saf dimağlar zehirlenmiş, çizilen söz konusu türden her bir karikatür ile de nazarlar kirletilmiştir.

Batı matbuatına ilaveten dönemin Jön Türk dergi ve gazeteleri de Abdülhamid’i olumsuz surette karikatürize etmişlerdir. Dolayısıyla da denebilir ki Abdülhamid, olumsuz bir suretle Türk karikatürlerine tema kılınmış ilk Osmanlı padişahı olmuştur.

Batı’daki örneklerine göre daha basitçe kalsalar da 1908 öncesi ve sonrasında Kalem, Gıdık, Büyük Gazete, Dalkavuk, El Üfürük, Beberuhi yahut Karagöz gibi Jön Türk basın organlarının sayfalarında yahut Ali Nuri gibi bir kısım yazarların eserlerinde menfi suret ve muhtevada Abdülhamid karikatürlerine bol miktarda rastlamak mümkündür.

İktidarı yıllarında mizah ve karikatür yayıncılığına izin verilmemişse de Jön Türk patentli basın organlarının Abdülhamid’i değersizleştirme çabaları ve bu çabanın bir vasıtası haline getirilmiş olan karikatür sanatı bütünüyle yok da edilememiştir.

Alınan önlemler karşısında yılmayan ve susmayan muhalif karikatüristler dahilde icra edemedikleri mizahi sanatlarını hariçte faaliyet gösteren Jön Türk basın organları vasıtasıyla sürdürmüşlerdir.

Abdülhamid ve yönetim tarzı Jön Türklerin çıkarmakta olduğu mizah dergilerinde yerden yere vurulmuş ve hadsiz bir suret ve ölçü ile eleştiri konusu edilmiştir. Özellikle burnunun uzun olduğu yolundaki hiciv edebiyatının eşlik ettiği çizimlerle Abdülhamid, fizyonomisi itibarı ile de değersizleştirilmek istenmiştir.

Nicholas C. Adossides’in kitabı ise çizilen karikatürlerin en önemli bilgi ve esin kaynağı olmuştur.

The American Magazine 1908 Kasım sayısında, birkaç yıl Osmanlı Hariciye Nezareti’nde ateşe olarak görev yaptığı tanımlaması ile Nicholas C. Adossides’in kitabından Abdülhamid’in fizyonomisini tasvir eden kısımdan alıntılar yaparak sayfalarında neşretmiştir. Söz konusu yazı başta The New York Times gazetesi olmak üzere dönemin diğer basın organları tarafından da haber olarak yayımlanmıştır.

Adossides’in alaycı ve hakaretamiz bir üslup ile tasvir edip yabancı basının muhtelif unsurları tarafından kamuoyunun dikkatine sunulmuş olan Abdülhamid fizyonomisi şöyledir:

Yüzü buruşmuş parşömen, sanki binlerce endişe ve şüphe orada iz bırakmış gibidir. Fizyonomik hususiyetleri zalimlik ve kurnazlığın yanı sıra zekâ ve korkaklığı ifade eder. Kişiliğinin açık ara en ilginç detayı olan badem şeklindeki gözleri karanlık ve delici olup, ebedi bir şüpheyle kocamıştır. Bunlar yüksek zekâyı, olağanüstü zekâyı, ustaca bir kibarlığı ve acımasız zulmü ifade ederler. İnce üst dudak ile kalın ve şehvetli alt dudak, tutku, öfke ve bencilliğin birleşimini oluştururlar. Burnu gagamsı olup yüze bir yırtıcı kuş görünümü veriyor. Çene, sakalla gizlenmiş olsa da zayıf ve belirsizcedir.

Daha ziyade Nicholas C. Adossides’in eserinde ruhen ve sureten olumsuz olarak tavsif edilmiş bulunan Abdülhamid tasvirleri üzerinden hareketle gerçekleştirilmiş olan algı yüklü karikatür çizimleri, dahilde 1908 öncesinde alınan önlemler ve getirilen yasaklar nedeniyle kısıtlı bir surette icra edilebilmişse de Meşrutiyet’in ilanı sonrasında var olduğu iddia edilen hürriyet atmosferi içerisinde oldukça yoğun bir şekilde devam etmiştir.

Geçen asırda Abdülhamid’e dair çizilmiş olup gazete, dergi ve kartpostallarda yer almış bulunan söz konusu karikatürlerden bazıları şöyledir:

The Pall Mall Magazine, 30:122 (1903: June)

http://www.caricadoc.com/article-30491715.html

http://www.groong.org/orig/ak-20140921.html

http://www.groong.org/orig/ak-20140921.html

https://www.allposters.com/-sp/Sultan-Abdul-Hamid-II-of-Turkey-Posters_i16619600_.htm