Osmanlı belgelerinde Balkan şehirleri

Arnavutlu'ta faaliyet gösteren ALSAR Vakfı Ayten Ardel tarafından kaleme alınan 6 yayınlık bir kitap dizisi yayınladı. 

ESERİN ORTAYA ÇIKIŞ HİKAYESİ

"Ben aslen Rumeli kökenli Balkan coğrafyasından olduğum için insanların tarihini doğru öğrenmesi için Osmanlı arşivleri ile tanışması buluşması gerektiğini fark ettim. Aynı zamanda kendim Osmanlı arşivi uzmanı olarak yıllarca Osmanlı arşivlerinde çalıştım, emekli olduktan sonra kolları sıvayıp bu çalışmaya hazırlamaya başladım." diyen Ardel, eserin ortaya çıkış hikayesini şu sözlerle anlatıyor:

"Geçtiğimiz yüzyılda birbirinden farklı birçok millet Balkanlar'da Osmanlı tebaası olarak yaşıyordu. Osmanlı'nın içinden tam 43 devlet çıkmıştır. Günümüzde ise bu Milletler kendi tarihini resmi kaynaklardan doğru alamamakta.

Bu nedenle kentin milliyetçiliğini ön plana çıkarmaktadır. Esasen yüzyıllarca Balkanlarda Osmanlı tebaası olarak yaşamış bu milletlerin tarih arşivleri bütün belgeleri Osmanlı arşivlerinde mevcuttur kendilerini daha iyi tanımaları tarihini daha iyi bilmeleri, tarihine sahip çıkmaları, bu milletlerin Osmanlı'ya ne katkısı olmuş ve Osmanlı'nın onlara ne katkıda bulunduğunu bu belgelerde görebiliriz. Osmanlı'nın bilhassa tebası olan gayrimüslimlere ne kadar büyük hoşgörülü olduğunu, onları Müslümanlardan ayırt etmeyeceğine ve hakkını hiçbir zaman yemediğini bu çalışmamda arşivleri ile değindim.

Bu şehirlerin binlerce belgeleri var bu binlerce belgelerinden birkaçına alıp kitap haline getirdik."

Görsel malzemelerin de yer aldığı çalışmada, şehirlerin tarihine ait belgeler, Osmanlı Devirlerine ait olmak üzere XV. Yüzyıldan XIX. yüzyılın sonuna kadar, şehirlerin imârı, demografisi, vakıf eserleri, siyasî, ekonomik ve sosyal olaylarına ait belgeler ortaya koyuluyor. 

Balkan araştırmacısı Ayten Ardel'in çalışmaları ile Arsel Vakfı yayınlarından çıkan altı ciltlik esere ilişkin ayrıntılar şöyle;

ÜSKÜP: RUMELİ'DE OSMANLI NİŞANELERİNİ TAŞIYAN İLK ŞEHİR

Üsküp'ün tarihçesini konu edinen eserde, Üsküp, Rumeli'de Osmanlı ve Müslüman nişanelerini taşıyan ilk şehir olarak tasvir edilmektedir. Üsküp aynı zamanda Selanik, Kosova ve Arnavutluk'un ortak geçiş noktası olması hasebiyle Osmanlı İmparatorluğu'nun Rumeli'deki en önemli şehirlerinden biriydi.

Nüfus sicillerine göre daha XVI. yüzyılda Üsküp halkının %78'i Müslüman idi. 1877-1878 yıllarında yaşanan savaş esnasında gelen muhacirlerle birlikte bu Müslüman nüfus oranı XX. asrın başına dek değişmedi.

Arşiv belgelerinde 1810, 1847, 1852 ve 1901 yıllarında Üsküp Kalesi'nin restorasyonunun gündeme geldiği bilgisi mevcuttur. 1847 yılında, daha önce restore edilen ve Varoş kısmına bakan büyük duvarın sağlam inşa edilmediği için yıkılmıştır. 1883 yılında ise halkın maddi ve manevi desteğiyle kalenin içinde inşasına başlanmış olan ve askerlerin kullanımına sunulan 300 yataklık hastane tamamlandı. 26 Ocak 1890 yılında kalenin içinde yer alan ve Hıfzı Paşa Konağı olarak bilinen ahşap konak tamamen yandı. Kalenin restorasyonuna ilişkin son belge ise 31 Temmuz 1901 yılına ait olan resmi yazı.

MAARİF ŞEHRİ: İSLAMİ EĞİTİM VE KÜLTÜR MERKEZİ

Manastır şehri, Osmanlı döneminde müstesna bir İslâmî eğitim ve kültür merkezini teşkil etti. Şehir aynı zamanda Tanzimat sonrası açılan Manastır Askeri İdadisi gibi modern eğitim kurumlarına ev sahipliği etmiştir.

Manastır'ın en ünlü medresesi Koca Kadı Medresesi'ydi ve aynı ismi taşıyan caminin yanı başında bulunuyordu. Kadı Haydar tarafından inşa edilen yapı, akabinde beş kez restore edildi.

1863 yılında telegrafhânenin arkasında bulunan bir meyhanede çıkan ve 12 saat süren bir yangının sonucunda, çarşının tamamı ve evlerin bir kısmı da dâhil olmak üzere, şehrin üçte biri yandı.

PRİZREN: BALKANLARIN ÜÇÜNCÜ EN BÜYÜK ŞEHRİ

Günümüzde, Kosova'nın ikinci büyük ve önemli şehri mahiyetinde olan Prizren, Osmalı döneminde Edirne ve Selanik'in ardından, Balkanların üçüncü en büyük şehri idi. Osmanlı kaynakları ve kitabelerinde farklı şekilde yazılmış olan şehrin ismi “altın şehir, parıldayan şehir, altın gibi zengin şehir” manalarını taşımaktadır.

Osmanlı şehri olarak Prizren XVI. yüzyıl esnasında güçlü bir İslâm şehri nişanesi edindi ve bu yönünü gelecek asırlarda daha da pekiştirdi. Mâlumu olduğu üzere, Sinan Paşa Camisi cümle Balkanların en müstesna ve abidevî eserlerinden biridir. Şehir, geçmişte olduğu gibi, günümüzde de tasavvuf yaşamının aktif merkezlerinden birini teşkil etmektedir

XIX. asrın ikinci yarısında şehir, Kosova'nın ekonomik yaşamında önemli bir konuma sahipti. O dönemde şehir çarşısında 1389 dükkanda silah ve makas, kalemtraş ve gümüş el işi eserleri üretiliyordu. Ayrıca derici dükkânları, 15 değirmen ve büyük bir han da mevcuttu.

İPEK: BALKAN TOPLULUKLARININ GENEL BİR TASVİRİNİ TEŞKİL EDİYOR

İpek Sancağı nüfusunun yapısı esasında Balkan topluluklarının genel bir tasvirini teşkil etmekteydi. Osmanlı tebaası başlıca Müslümanlar ve gayri müslimlerden oluşuyordu. Bu yapı içerisinde farklı dinî, tarikat ve ekalliyet toplulukları bulunuyordu. Bu farklılıklar aynı zamanda İpek'te zaman zaman çalkantılı olaylara da sahne olmaktaydı.

İpek, aynı ismi taşıyan sancağın merkezi kazası idi. Şehrin 550 dükkanı ve 10 hanı, en önemli ticaret merkezlerini teşkil etmekteydi. İpek kazası esnafı bakır tabaklar, sırmalı Arnavut halk kıyafetleri vb. gibi pek farklı zanaatlar icra ediyordu.

Sultan Mehmed Han tarafından inşa edilmiş olan cami, İpek'teki en önemli ve en eski İslâmi eserlerden biridir ve büyük bir cemaate sahiptir. Bir diğer önemli İslâmi eser ise Obranzade Mehmet Bey tarafından 1719 yılında inşa edilmiş olan imaret ve medresedir.

SELANİK: İSTANBUL’UN BİR PARÇASI, ŞEHİRLERİN ANASI

Mâlumu olduğu üzere Selanik, Osmanlı coğrafyacıları tarafından “İstanbul'un bir parçası”, Yahudiler tarafından ise “Şehirlerin Anası” olarak addediliyordu. Asırlık bir nüfus yapısına ve kozmopolit bir hüviyete sahip olan şehir, XIX. asırda Osmanlı İmparatorluğu'nun en modern iki şehrinden biriydi.

Pek çok Osmanlı şairi, yazarı, alimi ve mütefekkirinin doğum yeri olan şehir, Jöntürkler döneminde Türkçe, İbranice, Yunanca, Fransızca ve Bulgarca yayınlanan gazete, dergi ve kitaplara da ev sahipliği yaptı. Selanik'te günümüzde hâlen ilk Osmanlı dönemi mimarisi ve son Osmanlı dönemi yapılarını görmek mümkündür.

1530 yılına ait belgelerde şehirdeki Müslüman nüfusun arttığı görülmektedir. 1502 yılında şehirde 37 Müslüman mahallesi, 4 cami ve 33 mescid mevcut idi. Selanik vilayetinin 1906 yılı resmi sicil kaydına göre şehirde 36 cami, 24 mescid ve 9 medrese ile pek çok kilise ve sinagog bulunuyordu.

YANYA: ASKERİ ÇATIŞMA OLMADAN OSMANLİ HİMAYESİNE GİRDİ

Yarım asırdır Türklerle bir arada yaşayan Yanya şehri, askeri çatışma olmadan Osmanlı himâyesine girdi. Gelişmeye devam edip Orta Çağ kalesi hüviyetinin ötesine ulaştı. Bizans dönemi Epir'in eski bir önemli merkezi olan şehir, yeni dönemde içinde Müslümanlar, Hristiyanlar ve Yahudilerin yaşadığı kozmopolit bir şehre dönüştü.

Yanya'nın hızlı gelişimi İstanbul'daki Osmanlı Arşivi'nde bulunan arşiv belgelerine de yansımaktadır. Şehirdeki kimi kilise ve manastırlar Osmanlı iktidarının izniyle inşa edildi. İlyas Efendi Camisi'nin kitabesi 1582 yılına ait olup aynısında kitabede, Müslüman nüfusun giderek arttığı zikredilmektedir.

Yanya Sancakbeyi Zülfikâr Bey oğlu Arslan Paşa 1618 yılında Batı Yunanistan'ın en büyük külliyesini inşa etti. Bu külliye kubbeli bir cami, büyük bir medrese, yolcular ve fakirler için bir aşevi, bir türbe, er ve hanım kişiler için iki ayrı bölümden oluşan bir hamam inşa etti.