Deniz Ülke Arıboğan'dan koronavirüs değerlendirmesi: Avrupa için yeni Orta Çağ

Sayısı her gün artan ölüm haberleri, dolup taşan yoğun bakım servisleri, sokağa çıkmama çağrıları, kapatılan iş yerleri, boşaltılan market rafları, sosyal mesafe, durdurulan uçak seferleri, kapatılan sınır kapıları...

Koronavirüs ile mücadele ettiğimiz şu günlerde dünya bir felaket filminin platosunu andırıyor.

Prof. Dr. Deniz Ülke Arıboğan, Habertürk'ten Kübra Par'a verdiği röportajda dünyanın koronavirüs ile mücadelesini değerlendirdi. Arıboğan, virüsün küresel çapta büyük bir yapısal dönüşümün tetikleyicisi olacağını belirtti.

İşte Arıboğan'ın röportajından öne çıkanlar;

Küresel insan hareketliliği nedeniyle yayılan Korona bütün dünyayı aynı dertten mustarip ve aynı şekilde önlemlerin alındığı küçük bir köye çevirdi. Öte yandan milli duvarların daha da yükselmesine sebep oldu. Seyahat yasakları artıyor ve kilit önemdeki ürünlerin ihracatına sınırlama getiriliyor... Korona, bir süredir yükselen sağ popülizmi iyice besleyerek küreselleşmenin sonunu mu getirecek yoksa aksine böylesi bir insanlık krizi karşısında devletler dayanışmayı güçlendirecek mi? Yeni bir tür küreselleşme doğurabilir mi bu süreç?

Doğrusu ben bu sürecin sonunda mutlaka şu olacaktır demekten yana değilim; zira en az 2 eğilimin birden güçleneceğini ve hatta bunun yanı sıra bazı hibrid modellerin doğacağını düşünüyorum. İlk elden ortaya çıkan görüntü, ülkelerin içe kapandığı ve “self-help” dediğimiz bir kendini kurtarama yolunu tercih ettikleri. Hepsinin ekonomileri, sosyal ve siyasal yapıları tehdit altında. Hükümetler merkezi kararlarla sınırlarını kapıyorlar; insanları evlerine döndürmeye çalışıyor, bazılarında tanklar, askeri ve polisiye güçler sokaklarda. Ülkelerini, sanki kapılarını kapayınca zorlayıcı tedbirlerle koruyabilecekleri bir evmiş gibi değerlendiriyorlar. Üstelik virüsü bir kez temizleyince bir daha kapıdan bacadan da sızmaz diye düşünüyorlar. Komşudaki komşunun sorunu, ben evimi koruyayım derdindeler. İşe yarar mı derseniz bence imkansız, ama bu yaklaşım kuşkusuz siyasi güç kompozisyonunu merkeziyetçileştiren ve kriz sonrasında da devam edebilecek otoriter, içe kapanmacı ve güvenlikçi devlet anlayışını hakim kılacak bir metot. İkinci eğilim ise şimdilerde ortalıkta pek görünmeyen, ancak bu pandeminin bir noktasında mutlaka gündeme gelecek olan “ortak mücadele” stratejisi. Yani küresel yönetişim mantığı çerçevesinde “dünya hepimizin ortak evi; temizlersek hepsini temizlememiz gerekir. Aksi halde hiçbirimiz güvende olamayız” düşüncesi. Özellikle küresel sağlık sorunları tüm ülkeleri birlikte davranmaya itmesi gereken konular. Bu meseleyi çözen ilk ülke bunu dünya ile paylaşmak durumunda, aksi halde kendisi de iyileşemez. Kaldı ki pandemi nedeniyle derinleşmekte olan ekonomik kriz herkesi vuracak. Korona kanımca küresel çapta büyük bir yapısal dönüşümün tetikleyicisi olacak.

‘BİZ KÜRESELLEŞME DERKEN DÜNYA BİR ANDA BAMBAŞKA BİR FAZA GEÇTİ’

“Ortak mücadele” stratejisinden söz ettiniz... Kemal Derviş de koronavirüs üzerine yazdığı makalesinde bu pandeminin milliyetçiliği ve içe kapanmacılığı tetikleyebileceği gibi, tıpkı 2. Dünya Savaşı sonrası dönemdeki gibi uluslararası işbirliğinin artacağı yeni bir dalgayı da teşvik edebileceğini söylüyor. 2. Dünya Savaşı'nda yaşanan felaketler gibi koronavirüs de milletleri birbirine yaklaştırabilir mi?

Evet, ben de sayın Derviş ile benzer düşünüyorum. 2018’de yazdığım “Duvar” isimli kitabımda da dünyadaki bu iki eğilimi anlatırken ‘duvarcılar’ ve ‘köprücüler’ diye ikiye ayırmıştım. Eğer köprü inşaatçıları, duvarcı ustalarını yenemezse geleceğimiz şimdilerde çok popüler hale gelen o duvarların ardında şekillenecek demiştim. Son cümlem de “winter is coming” idi. Berlin duvarının yıkılışından bu yana 30 yıldan fazla zaman geçti ve biz küreselleşme, demokratikleşme, libaralleşme, işbirliği derken dünya bir anda bambaşka bir faza geçti. 1989’da dünya üzerinde yaklaşık 15 ülkenin sınır duvarı varken bugün 80 civarında ülke sınırlarını duvarlarla çeviriyor. Bunların arasında biz de varız. Aşağı yukarı Akdeniz’den Karadeniz’e uzanan bütün sınır hattımızı duvarla kapatıyoruz. Liberal dünya olarak tanımladığımız coğrafi alanda ‘güvenlikleştirme süreci’ çok daha büyük bir hızla yükseliyor. Sayın Derviş ile belki ayrıştığımız esas nokta, bu iki eğilimin aynı ağırlıkta yükselmediğine dair kanaatim. Otoriter ve içe kapanmacı anlayış büyük bir ivme almış durumda. Üstelik 11 Eylül 2001’den beri ustalıkla dantel gibi örülen bir yapıdan söz ediyoruz. El Kaide terörü, 2008 ekonomik krizi, çöken Arap Baharı, DAEŞ tehdidi falan derken bu pandemi de kolayca istismar edilip araçsallaştırılabilir bir fırsat sunuyor duvarcılara. Toplumlar zaten ortaya çıkan tüm istikrarsızlıklarda ‘gücün merkezi olan devlete’ yani baba figürüne sığınır. Paternal devlet anlayışı şefkat değil, kontrol ve cezalandırma üzerine kuruludur. Halk bir türlü büyüyemeyen, doğru yolu bulamayan bir çocuk gibi disipline edilip, yol gösterilmesine ihtiyaç duyar. Bu nedenle ortaya çıkan bu krizin çözümü açısından ‘küresel yönetişim’ ihtimali doğsa da, kriz sonrası esas eğilimin duvarcıların lehine gelişeceği inancındayım.

‘BU PANDEMİ GELMEKTE OLAN DÜNYA KRİZİNİ GELMESİNİ GECİKTİRECEK’

Kemal Derviş artan küreselleşme ile belli merkezlerin yükselişinin dünya için risk de yarattığını, Çin ya da ABD’de çıkan bir sorunun hızla dünyaya yayıldığına da dikkat çekiyor. Ulusların içe kapanmasını savunmayalım tamam ama karşılıklı bağımlılığın yarattığı riskler karşısında ne yapmalı?

Dünya üzerinde belli merkezlerin risk yaratmasından daha riskli olan şeyin merkezsiz bir dünya olduğu savı da çokça dile getirilir. Kimilerine göre bu büyük bir istikrarsızlık ve anarşi ortamını tetikleyebilir. Bazıları sistemde tek bir merkezi gücün varlığını olumlu görüp, ‘hegemonik istikrar’ bağlamında açıklıyorlar. Mesela ABD yanlısı Krasner, Gilpin gibi bazı düşünürler yıllarca hegemonik istikrarı övüp, ‘alicenap imparatorluk’, ‘iyiliksever hegemon’ gibi kavramlar yoluyla ABD liderliğindeki tek kutuplu dünya sisteminin neden çok daha iyi işleyeceğini anlatmaya çalıştılar. Waltz gibi teorisyenlerse iki kutuplu sistemin çok daha istikrarlı olduğunu savunup, Soğuk Savaş döneminde dünyanın görece daha istikrarlı olduğunu öne sürdüler. Morgenthau, Carr gibi klasik realistlerse her zaman çok kutuplu bir güç dengesini ön plana çıkartmaya çalıştılar. Velakin işin özünde bunların hiç biri sonsuz bir istikrar sağlama potansiyeline sahip değil, zira sistem devingen. Uluslararası ortam sürekli değişim ve dönüşüm halinde ve güç merkezleri hiç durmadan yer değiştiriyor. Son dönemde güç merkezinin Pasifik’e doğru büyük bir sürat ve ağırlıkla kayması kriz veya savaş ortamını tetikleyici olabilir diye düşünülüyordu. Ben de ‘kış’ geliyor derken bunu kast etmiştim. Şartlar sanki dünya savaşları öncesindeki ekonomik, askeri ve diplomatik ortama doğru sistemi geriyordu. Bu pandemi şu an büyük bir sorun olsa da, yapısal dönüşüm zorlaması nedeniyle belki çok daha büyük krizlerin önüne geçmiş olabilir diye düşünüyorum. Bu belki Polyannacılıktır, ama bence gelmekte olanın gelmesini geciktireceği kesin.

‘DÜNYA MEGA İDEALLERİN PEŞİNDE OTORİTER LİDERLERLE DOLU’

Daha kötü ne gelebilirdi? Yani gelmekte olan daha büyük kriz derken tam neyi kastediyorsunuz? Güç merkezinin Pasifik’e doğru kayması ne tür bir kriz yaratabilir?

Açıkçası ben küresel çapta olmasa da bölgesel nitelikli büyük savaşların kapıda olduğunu düşünüyordum. Tarih boyunca savaş öncesi dönemlere bir göz attığınızda benzer trendleri görmeniz mümkün. Mesela birinci gösterge silahlanma harcamalarının artıyor olması. 21. Yüzyıla girdiğimizde dünyadaki toplam savunma harcamaları 750 milyar dolar seviyesinde idi. Bugün 2 trilyon dolara yaklaştığını biliyoruz. Üstelik savaş teknolojilerinde ciddi bir sıçrama var. İkinci koşul küçük çaplı bölgesel krizlerin varlığıdır ki, Suriye ve Libya krizindeki kilitlenmeler büyüme potansiyeli gösteriyor. Üçüncü koşul siyasi merkezi konsolide eden otoriter liderlerin varlığıdır. Bunlar mega ideallerin peşine düşerler; şimdilerde dünya bunlarla dolu. Dördüncü koşul göç hareketlerinin artışı ve buna karşı tepkiselliğin güçlenmesidir. Bugün dünya üzerindeki zorunlu göç mağdurlarının sayısı 2. Dünya Savaşı’nın üzerindedir. Radikal milliyetçi hareketler hatta faşizme varan uygulamalara dönük toplumsal destek artıyor. En önemlisi de süregiden kapitalist sistemin darboğaza girmiş olması ve Pazar genişlemesinin durmasıdır. Ekonomik koşulların Endüstri 4.0’ın getirdiği yeni üretim ilişkilerine adapte olması meselesi kanımca temel belirleyici olacak. Ben ciddi bir sıkışıklık görüyordum; bu vesile ile mecra değişti ve yapısal dönüşüm başka bir kanaldan şekillenmeye başladı.

‘ÇATI KURULUŞLARA NE KADAR GÜVENEBİLİRİZ EMİN DEĞİLİM’

Öte yandan Birleşmiş Milletler’in işlevsiz bir yapı olduğuna dair yıllardır eleştiriler işitiyoruz. Dünya Sağlık Örgütü’ne aktarılan fonlar giderek azaltılıyordu. Bu dönem bize güçlü ve etkili uluslararası koordinasyon ve güçlü uluslararası çatı yapılar gerektiğini gösteriyor mu?

Elbette, ama aynı zamanda şu ana kadar kurulanların ne kadar işlevsiz kalabildiğini de gösteriyor. Dünyanın 75 yıldan bu yana karşı karşıya kaldığı en büyük krizde devletler çatı örgütlerine değil, kendi iç yapılarının kapasitelerine bel bağlamış durumdalar. IMF, Dünya Bankası gibi kurumların ne işe yarayabileceğini bu ilk sıkışma atlatıldığında göreceğiz. Sorun zaten son 100 yılda kurulan uluslararası kurumların büyük krizler başladığında çaresiz kalması. 200 yıllık bir tartışmadır bu aslında. Kant ve Hegel’den bu yana devletlerin bireysel çıkarları aksini işaret etmesine rağmen, uluslararası normlara ve kurumların kararlarına bağlı kalıp kalmayacaklarına dair. Özellikle büyük devletlerin kendi çıkarlarına dünya sathında meşruiyet kazandırmak için bu tür kurumları kullandığı konusunda yaygın bir kanaat hâkim. ABD’nin çevresel felaketleri önlemeye çalışan Kyoto protokolünü imzalamaması, Paris İklim Anlaşmasından imzasını geri çekmesi gibi, beğenmedikleri kararı kendileri uygulamıyor. ‘Dünya 5’ten büyüktür’ ifadesi zaten aslında bunu anlatmaya çalışıyor. Dünyanın en güçlü ve yaygın kurumu olan Birleşmiş Milletler bile her konuda özel haklar tanınmış 5 devletin veto kullanıp kullanmayacağını takip etmek durumunda bırakıyor diğerlerini. Üstelik tüm bu küresel örgütlerin ya da çatı kuruluşların maliyetleri büyük ölçüde ekonomik açıdan güçlü devletler tarafından karşılandığı için, doğal olarak onların kontrolünde hareket etmek durumunda kalıyorlar. Devletlerin etkisinden arındırılmış yürüyenler de küresel sermayenin güç kompozisyonuna göre davranıyor. Kısaca şu veya bu şekilde bir veya birkaç güç merkezine takılmadan işlemek mümkün değil. Bu bakımdan çatı kuruluşlara ne kadar güvenebiliriz emin değilim.

‘BU ORTAÇAĞIN DÖNÜŞÜDÜR; YENİ ORTAÇAĞDIR’

Otoriter bir devlet olarak görülen Çin Korona ile mücadelede daha başarılı olurken, Avrupa, özellikle de İtalya hastalıkla mücadelede sınıfta kaldı. Bu örnekler bize yönetim sistemleri ve siyasal sistemler üzerine ne söylüyor?

Öncelikle eğer Çin gerçekten başarılı olsaydı, dünya şimdi bu durumda olmazdı. Wuhan’da yaşananlar bir distopya örneğiydi. 3 binden fazla da kayıpları var. Kaldı ki şu ana kadar süreci en başarılı götüren bence Almanya. Mesele virüsün alımını ya da dağılımını durdurmak değil. Çünkü durduramazsınız. Rakamlar büyüyecek ve toplumun en az yarısı bağışıklık kazanana kadar salgın sürecek. Ama zamana yayıcı tedbirlerle sağlık sisteminizi rahatlatıp herkesin ulaşmasını sağlayabilir ve ölüm oranını düşürebilirsiniz. İtalyanlarsa Avrupa’nın en yaşlı nüfusuna sahip. Üstelik bu yaşlılar evde oturmayıp sürekli dışarıdalar ve sosyal ortamı neşeyle paylaşan bir kültüre sahipler. Başlarına nelerin gelebileceğini ilk anda anlayamadılar. Refah toplumlarının klasik şımarıklığı içerisinde yaklaşıp, sonrasında kontrol edemedikleri bir belayla karşılaştılar. Allah yardımcıları olsun. Şimdi evlerine kapanıp kalmış durumdalar. Zaten Avrupa sahip olduğu yaşlı nüfusu dolayısıyla en büyük risk alanı. Bu pandemi sadece insan maliyeti açısından değil, ekonomik ve siyasi bir güç merkezi olma niteliğini kaybetme bağlamında da en çok Avrupa kıtasını vuracak. Avrupa Birliği ideali en azından manevi yolculuğunun sonuna geldi bence. Şu andaki ruh halleri 14. yüzyılın veba günlerine dönmüş durumda. ‘Geçmiş asla unutulmaz; hatta geçmiş bile değildir’ der Faulkner. Geçmiş travmalar kolektif bellek üzerinden yeni nesillere aktarılır. Şu anda büyük büyük dedelerinin, ninelerinin hikayesinin içine girdiler. Bu Ortaçağın dönüşüdür; yeni Ortaçağdır.

‘TRUMP’IN KORONA’YA ÇİN VİRÜSÜ DEMESİ DE BİR POLİTİK PSİKOLOJİ FAALİYETİ’

Çin ilk günlerden bu yana virüsün yapısına dair bilgileri ve buldukları tedavi yöntemlerini dünyayla paylaşıyor. Sağlık alanında önemli gelişmelerin kaynaklarından olan Küba bu sefer de korona virüsünün tedavisinde kullanılan ilaçlar konusunda bütün dünyaya söz verdi. Bu süreç bize bilginin serbest dolaşımı ve entelektüel işbirliği konusunda neler söylüyor?

Dünyanın her yerinden bu konuda çalışmalarla ilgili bilgiler akıyor. Ancak temkinli yaklaşmanın da faydalı olduğuna inanıyorum doğrusu. Zira ülkeler bu meseleyi bir propaganda ve PR faaliyetine de dönüştürmüş durumda. Aşıyı ilk bulan bütün dünyanın kurtarıcısı olacak. ABD Başkanı Trump’ın ısrarla Korona’ya Çin virüsü demesi de bir politik psikoloji faaliyeti. İnsanların kafasına çağın en büyük virüsünün Çin olduğunu sokmak için büyük gayret gösteriyor. En kötü olan ile Çin’i özdeşleştirmeye çalışıyor. Tüm dünyada sağlıkçılar hekimler çözüm bulmak için elbirliği ile çalışır ve bunları sosyal medyadan birbirleriyle küresel ölçekte paylaşırken, siyasetçilerse başka dertlerin peşinde. Trump’ın aşıyı bulduğunu iddia eden şirkete rüşvet verip, ABD’ye getirtmeye çalıştığı dedikodularını da ihmal etmeyelim. Kriz bittikten sonra daha nice bu tür faaliyetler göreceğiz. Bu arada tedavinin aşıdan önce geliştirilmesi ihtimalini daha muhtemel görüyorum. Bazı ilaçların fayda sağladığı ortaya çıkmış gibi. Ölüm oranları düştüğü ölçüde panik de azalacaktır.

‘TÜM DÜNYADA YABANCI DÜŞMANLIĞI, FAŞİZM YÜKSELEBİLİR’

Son olarak sosyal etkilerini de sormak isterim... Koronavirüs yabancı düşmanlığını, kutuplaşmayı ve ötekileştirmeyi besliyor mu yoksa aksine hepimiz aynı gemideyiz duygusunu güçlendiriyor mu?

Krizin farklı aşamalarında farklı psikolojiler gündeme gelecektir. Hatırlarsanız virüsün kaynağı olarak Çinliler görüldüğü için, dünya sathında bütün çekik gözlülere neredeyse bir savaş ilan edildi. Bunun kalıcı travmatik etkileri de olacağını düşünüyorum. İkinci aşama olan krizin akut safhasında, yani ana konsantrasyonun sağlık olduğu aşamada, gördüğümüz gibi yurt dışında yaşayanlar, çalışanlar, okuyanlar anayurtlarına dönmek için büyük bir gayret içine girdiler. Zira sağlık hizmeti ve ekonomik kapasite kısıtlı olunca, esas kaynaklar ülkelerin kendi vatandaşlarını korumaya yönleniyor doğal olarak. Başka ülkelerde çaresiz ve kimsesiz kalıyorsunuz. Anayurdun ‘yuva’ olduğunu herkes fark ediyor. Pandeminin bitimi sonrası yüzleşeceğimiz son safhadaki ekonomik felaketin faturası ise muhtemelen dışarıdan gelenlere kesilecektir. Tüm dünyada yabancı düşmanlığının, faşizmin ve radikal milliyetçiliğin yükseleceğini sanıyorum. Bu Türkiye’de de sert hissedilecek bir rüzgar diye düşünüyorum.

Türkiye özelinde aksine bir birliktelik hissi yaratacağını düşünmek fazla iyimser mi olur?

Biz kutuplaşmayı seven bir milletiz. Bazen Hilmi Yavuz’un ‘insan kendini özler mi hiç? Özler..’ dizelerindeki gibi ‘biz olmayı özlüyoruz’; sonra birbirimizden hızla bıkıp yeniden ayrışıyoruz. Bilemiyorum, belki de bu ‘biz’ dediğimizin ta kendisi. Zıt kutuplarda olduğumuz için, birbirimizi çekmeyi hiç bırakmıyoruz. Hatta bazen öyle güçlü çekiyoruz ki, kucaklaşıveriyoruz. Ama sonra hemen eski yerimize doğru geri itiyoruz. Galiba bu bizim kaderimiz; ben de Nietzsche gibi ‘amor fati’ diyorum. Yani ‘kaderini sev’.

RÖPORTAJIN TAMAMINI OKUMAK İÇİN TIKLAYINIZ...