İsmet İnönü, Nuri Demirağ’ın yerli uçak üretimini nasıl engelledi?

Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşuyla birlikte, Mustafa Kemal Atatürk'ün öncülüğünde sanayi ve altyapı yatırımlarında önemli atılımlar yapılmıştır. Tamamı devlet eliyle yapılan bu yatırımların arasında özellikle yeni oluşturulan demiryolu hatları da dikkat çekiyordu. Yaklaşık olarak 10.000 km uzunluğunda döşenen yeni hatların 1250 km'lik kısmını inşa eden bir müteahhit dürüstlüğü ve çalışkanlığı ile dikkatleri çekmişti. Yaptığı işlerle dikkat çeken genç müteahhit gösterdiği çabalar nedeniyle Mustafa Kemal Atatürk'ün de dikkat çekmiştir. İşte o isim Atatürk'ün Demirağ soyadını vereceği Memet Nuri Bey'di. Türkiye’de ilk uçak fabrikasının kuruluşu, ilk sigara kağıdı üretimi, ilk yerli paraşüt üretimi gibi ilkleri gerçekleştiren, İstanbul Boğazı üzerine köprü yapılması, Keban’a büyük bir baraj yapılması düşüncelerini ilk kez gündeme getiren kişidir. Özellikle havacılık alanında yaptığı çalışmalar dikkat çeken Demirağ’ın İsmet İnönü tarafından yerli uçak üretimini nasıl engelledi?

İSMET İNÖNÜ, NURİ DEMİRAĞ’IN YERLİ UÇAK ÜRETİMİNİ NASIL ENGELLEDİ?

Mustafa Kemal Atatürk'ün "İstikbâl Göklerdedir" sözünü şiar alan Nuri Demirağ, tarih 1936 yılını gösterdiğinde hedeflerini büyüttü Tayyare Atölyesini bu tarihte kurdu. Beşiktaş'ta günümüzde yerinde Deniz Müzesi'nin bulunduğu alanda ilk yerli uçak olan Nu.D.36 üretilir ve havacılık sektöründeki bu ilk fabrika ülkede yoğun ilgi görür. Bir anda dikkatleri üzerine çeken Nuri Demirağ'ın uçak fabrikası Amerika'dan bile ilgi görmeye başlar.

Demirdağ bu konuya ilişkin şu sözleri söylemiştir: 

"Avrupa'dan, Amerika'dan lisanslar alıp tayyare yapmak kopyacılıktan ibarettir. Demode tipler için lisans verilmektedir. Yeni icat edilenler ise bir sır gibi, büyük bir kıskançlıkla saklanmaktadır. Binaenaleyh kopyacılıkla devam edilirse, demode lügatle beyhude yere vakit geçirilecektir. Şu halde Avrupa ve Amerika'nın son sistem tayyarelerine mukabil, yepyeni bir Türk tipi vücuda getirilmelidir."

YEŞİLKÖY HAVALİMANI'NI KURAN KİŞİYDİ

Üretilen uçakların sayısı arttıkça İstanbul'da bir havalimanı ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu durumu gören Nuri Demirağ, kendisine Yeşilköy'deki Elmas Çiftliği'ni satın alır ve havalimanı inşa ettirir. Bu meydanda sadece uçak seferleri yapılacak olmasını yeterli görmeyen Nuri Demirağ, meydana bir de havacılık okulu kurar ve pilot yetiştirmeye başlar.

TÜRK YAPIMI İLK UÇAK 1941’DE TAMAMLANDI

1941'de tamamen Türk yapımı olan ilk uçak İstanbul'dan Divriği'ye uçtu. Öte yandan büyük girişimci Nuri Demirağ, havacılık alanındaki çalışmalarına Türkiye'nin ilk yerli paraşüt üretimini yaparak devam etti.

Eskişehir'de yapılan test uçuşu ise sonun başlangıcı oldu. Test uçuşu başarılı bir şekilde sona eriyordu ki iniş sırasında bir kaza gerçekleşti.

KAZA PİLOT HATASI NEDENİYLE GERÇEKLEŞMİŞTİ  

Selahattin Alan, piste inerken geride açılmış olan hendekleri göremeyince hendeğe çarpmış böylece hem uçak düşmüş hem de kendisi hayatını kaybetmişti. Demirağ, İsmet İnönü'ye yazdığı mektupta konuya dair şu sözleri kaleme almıştı:

"Sahanın darlığı, plânör tayyarelerin ve ziyaretçilerin çokluğu yüzünden meydanda yer bulunamamasından ekin tarlası içerisinde yere konuş esnasında bir metrelik çukuru göremeyerek mühendisin ölümüyle neticelenen bir kaza vukua gelmiş idi. Bunda tayyarenin kabahatı yoktur."

TÜRK HAVA KURUMU SİPARİŞLERİNİ İPTAL ETTİ

Uçak, pilot hatasından kaynaklanan bir sebeple düşmesine rağmen Türk Hava Kurumu aldığı kararla daha önceden verdiği siparişleri iptal ederek havacılık çalışmalarını sekteye uğrattı.

Nuri Demirağ, Türk Hava Kurumunu mahkemeye verdi; ancak mahkemeden çıkan karar Demirağ'ın aleyhine oldu.

İNÖNÜ’YE YAZILAN MEKTUPLAR SONUÇSUZ KALDI

Nuri Demirağ, test uçuşlarının yeniden yapılması isteğini defaatle dile getirdi. Birkaç kez dönemin Cumhurbaşkanı İnönü'ye mektup yazmasına karşın, İnönü'den olumlu bir karşılık alamadı.

Üstelik dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Nuri Demirağ'ı zenginlikten başı dönmekle itham etmeye başladı.

TÜRKİYE’NİN UÇAK ÜRETME SERÜVENİ SON BULDU

Son çare olarak İsmet İnönü'nün de Demirağ'a sahip çıkmaması Türkiye'nin ilk uçak üretim serüveninin sona ermesine neden oldu. Büyük hayallerle kurulan uçak fabrikası kapandı. 1945'te siyasete atılan Nuri Demirağ, 1954 seçimlerinde adaylığını Demokrat Parti'den koydu.

Bu seçim döneminde Sivas milletvekili oldu. Nuri Demirağ, milletvekilliği görevi boyunca çölleşme, enerji, köprüler, barajlar, tarım ve hayvancılıkta yaşanan gerileme hakkında çalıştı.

NURİ DEMİRAĞ, MEKTUBUNDA İNÖNÜ’DEN NE İSTEMİŞTİ?

Hiç bitmeyen mücadelesiyle akıllara kazınan Nuri Demirağ, İsmet İnönü'ye yazdığı mektupta şu sözleri kaleme almıştı:

"Büyük Şefim,

Göklerine hakim olmayan milletlerin yerlerde sürüneceğine, daha doğrusu yerin dibinde çürüyeceğine kani bulunduğum cihetle bundan üç buçuk sene evvel bütün personelini, levazımatını tedricen vatanın sinesinden belirtecek ve memleketin ihtiyacatına tamamen cevap verecek büyük bir tayyare endüstrisi kurmak tasavvurunda bulundum ve bu tasavvurumu Mareşal Fevzi Çakmak hazretlerine, o mübarek zata bir mektupla arz ettim ve bana bu hususta muin ve müzahir olup olmayacağını sordum. Cevabı ve buna eklenilen Milli Müdafaa ve İktisad vekâletlerine yazdığı tezkerelerin sureti ilişiktir.

Af buyurunuz, muztar kalmasam rahatsız etmezdim. Kendimi kazması omuzunda bir iş emirberiniz ad ederim. Milletin makûs talihini yenen siz büyümüzden aldığımız kuvvetle memleketin demiryolları fabrikaları büyük binaları yapıldı, yapılıyor.

Bunun üzerine dünyanın en mükemmel tayyare ve teferruatını yapan memleketlere mütehassıslarımla birçok kereler seyahat ettim. Tetkikat yaptım, yaptırdım. Ecnebi memleketlerde müteaddit, kıymetli Türk gençlerinden mühendisler ve işçiler okuttum, yetiştirdim ve yetiştirmekteyim. Fabrikamı san'at mekteplerinden yetişen en kıymetli Türk işçilerile en yeni ve modern makinelerle tezyin ederek buna müteallik muhtelif san'at şubelerinde kurslar açmak, bilgilerini ameli, nazari genişletmek suretile de elemanlar hazırladım.

Beşiktaş'ta kurduğum tayyare atelyesile Yeşilköy'de yapmakta olduğum modern uçuş meydanı, tamir atelyesi ve hangara ait plan ve krokiler ilişiktir. Divrik'te kurulacak esas fabrikaya ait planlar ve bu maksadla satın alınan 1500 dönümlük arazi ve maden taharri ruhsatnameleri ve su kuvetlerinden elektrik istihsali için değirmen ve baraj mahalli krokileri ve bu maksada hizmet emelile yaptırılan 250 mevcutlu orta mektebe ait fotoğraflardan bir takımları eklidir. Hakeza ahvalin inkişafına talikan Divrikte fabrika inşaatına henüz başlanmamıştır.

Geçenlerde Beşiktaştaki atelyenin senevi imâlat kabiliyetinin tayini istendi. 300 mektep veya 150 antrenman yahut 50 avcı tayyaresi yapılabileceği cevaben bildirildi. Zaman zaman takdirler ve teşekkürlerle maddi, manevi yardımlar yapılacağı ve siparişler verileceği ilave kuvetlerinden tahriren ve şifahen bildirildi. Şimdiye kadar asarı fiiliyyesi görülmedi. Bu babtaki emirlerin ve takdirnamelerin suretleri melfuftur.

Hava kurumundan bidayette verilen ve arkası gelmeyen 65 plânör kuruma teslim edilmiş ve 10 mektep tayyaresi, uçuş melekesi az olan bir mühendisimin rızam hilafına tayyare ile Eskişehire giderken İnönünde yapılmakta olan törene iştirak etmek isteyerek, sahanın darlığı plânör tayyarelerin ve ziyaretçilerin çokluğu yüzünden meydanda yer bulunamamasından ekin tarlası içerisinde yere konuş esnasında bir metrelik çukuru göremeyerek mühendisin ölümile neticelenen bir kaza vukua gelmiş idi. Bunda tayyarenin kabahatı yoktur.

Hava kuvvetlerinin birçok yüksek tayyare mühendislerinden mürekkep tetkik komisyonu tarafından ilk Türk tipi olarak belirttiğim bu tayyareye ait sanduklar dolusu yüzlerce aerodinamik ve statik resimleri ve hesapları mezkür komisyonca aylarca tetkik ve performans tecrübeleri yapılarak mükemmel normal mektep tayyaresi olduğunu hava kurumuna tebliğ ve uçuş müsaadesini verdiği halde Türk kuşu, memlekette yegâne salahiyettar bu fen komisyonunun kararını dinlemeyerek tayyareleri kabulden imtina etmekte ve kaza hadisesi yüzünden vukua gelen teehhürü nazarı itibara almayarak tayyareleri almamakta ısrar ve teminat mektubu muhteviyatı olan 14 bin liramı zapt ve avans verdikleri 40 bin lirayı istirdat etmişlerdir. Buna müteferri evrak eklidir.

İşçilerim ve fabrika personelleri işsiz kalmıştır. Esasen şimdiye kadar tam ve kâmil bir mesai sahası da bulamamışlardı. Bu müessese memleket müdafaası için faideli buluniyorse derhal sipariş verilerek yaşadılmasının temini ricasını havi Mareşal hazretlerine çekilen ve şimdiye kadar cevabı alınamayan telgraf sureti ilişiktir.

Bu uğurda şimdiye kadar harcanan 1,5 milyon lira ile-hoş karakterim buna müsaid değil ya- farzı mahal 15-20 adet han apartman yaptırır senede 150-200 bin lira irad alarak istediğim yerde gezer, tozardım."

Kaynak: Fikriyat, Tarihtebugün