Türkiye-Afganistan ilişkilerinin kısa tarihi

Afganistan, coğrafya olarak uzak gözükse de, siyasi ilişkiler bakımından gerek Osmanlı Devleti gerekse Türkiye Cumhuriyeti ile oldukça sıcak temaslar içerisinde olmuştur.

Osmanlı Devleti dönemi Afganistan ile olan ilişkiler ayrı ve uzun bir fasılsa da özellikle Türkiye Cumhuriyet’in ilk yıllarında iki ülke arasındaki ilişkiler dikkate alındığında Afganistan’ın hiç de ihmal edilmiş bir ülke olmadığı görülür.

Birinci Dünya Savaşı yıllarında beraberinde Osmanlı Halifesi ve Alman Kaiser’inden resmî mesajlar taşıyarak Afgan Emiri Habibullah’ı İttihad-ı İslam siyasetine katılmaya, tarafsız davranmaktan vazgeçmeye ve İngiltere’ye karşı savaşa koyulmaya ikna etmek üzere 1915 yılında Kâbil’e varmıştı.

Enver Paşa tarafından teşkil edilen, İran, Afganistan ve Hindistan’da İngiltere aleyhine isyan ve ihtilaller çıkararak Afgan Emirini Türk-Alman saffında savaşa sokmayı gayesi güden Rauf Bey Müfrezesi ve benzeri çalışmalar, Birinci Dünya Savaşı mütareke ile sona ermiş olmasına rağmen iki ülke arasında devam ettirilmişti.

Anadolu’da Milli Mücadele hareketinin sürdüğü yıllarda Türkiye-Afganistan dayanışması ise çok daha hareketli ve hararetli bir surette mevcudiyetini korumuştu.

Afganistan, savaş sonrasında Orta Doğu ve Asya’da işgal altında bulunan toprakların bağımsızlığı için organize edilen Muvahhidin Cemiyeti’nin bir üyesi olarak Anadolu’da başlayan Milli Mücadele hareketine açıktan açığa destek sağlamıştı. Anadolu’da Milli Mücadele hareketini başlatıp yürütenler aynı zamanda Hindistan, Afganistan, Azerbaycan, Arabistan ve benzeri İslam ülkelerinde, daha ziyade dinî içerikli olmak üzere, risaleler, ilamlar, beyannameler, tebliğler, bildiriler ve benzeri yayınlar dağıtılmasını da sağlamışlardı. Afganistan’da propaganda faaliyetlerini yürütmek üzere ayrıca bir komite oluşturulmuştu.

Türk milliyetçileri, Müslüman ülkelerin ve Arap milletlerinin maddî ve manevî desteğini elde etmek için bir takım tedbirler almışlar, hudutlarına yakın ülkelerden başlamak üzere, doğuda Kafkasya, İran, Afganistan ve Hindistan’a kadar, batıda Arnavutluk; güneyde Suriye, Filistin, Mısır ve Arabistan; güney batıda ise Cezayir ve Fas’a kadar tüm İslam ülkelerini kapsayacak biçimde siyasî nüfuzlarını genişletmeye çalışmışlar; Milli Mücadele esnasında Erzurum ve Sivas’ta çeşitli İslam ülkeleri temsilcilerinin de katıldığı kongreler düzenlenmesini; Hindistan, Afganistan, Azerbaycan ve Arabistan gibi İslam ülkelerinde beyannameler dağıtılmasını yararlı görmüşlerdi. Bu girişimlerin tabiî bir neticesi olarak İslam ülkeleri maddî ve manevî yönlerden Milli Mücadele liderlerine ve dolayısıyla da Kurtuluş Savaşı hareketine yardımda bulunmaktan çekinmemişlerdi. Diğer taraftan 1919’da Emanullah Han’ın iktidara geçmesinden sonra Afganistan İngiltere’ye karşı savaş ilan etmişti.

Milli Mücadele yılları ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkiye-Afganistan arasındaki siyasi münasebetlerin dikkat çeken başlıkları ise ana hatları ile şöyleydi:

1921: Türkiye Afganistan Muahedenamesi Hakkında Kanun Tasarısı.

1921: Afganistan Sefaretine borç para verilmesi.

1922: Afganistan Elçiliği'nde görevli memurların maaşlarının para olarak ödenmesi.

1922: Türkiye-Afganistan antlaşmasını Emir Emanullah Han'ın 12 Ekim 1922 tarihinde Kabil'de imzalayıp tasdik etmesi.

1922: Yunan tahribatını yakından görmek için Afganistan sefiri Ahmet Han'ın, Afyonkarahisar ve çevresini ziyareti.

1922: Afganistan'ın Ankara'daki elçilik binası kirasının hükümetçe ödenmesi.

1923: Afganistan Emiri Gazi Emanullah Han'ın Atatürk, Fevzi Çakmak, İsmet İnönü ile bazı ordu, kolordu ve fırka kumandanlarına verdiği nişanları takmaları.

1924: Afganistan Elçisi Sultan Ahmet Han'ın yerine, Haydar Han'ın gelmesinin Cumhurbaşkanı tarafından uygun görülmesi.

1924: Dışişleri Bakanlığı'na ait kanun ve nizamnamelerden birer nüshanın memleketine dönecek olan Afganistan elçisine verilmesi.

1926: Kabil'de açılan subay okulunda öğretmenlik yapmak üzere Afganistan'a gönderilecek subaylara siyasi pasaport verilmesi.

1926: Öğrenim görmek üzere Afganistan'dan gelen 8 Yüzbaşı ve 7 Mülazıma Türk ordusundaki emsalleri kadar maaş ve ödenek verilmesi.

1926: Türkiye'de öğrenim görmek üzere Afganistan'ın gönderdiği 30 subayın maaşlarının Müdafaa-i Milliye bütçesinden ödenmesi.

1926: Afgan Hükümeti ile yapılan dostluk anlaşması gereğince Afganistan'a hediye edilecek silahların ordu kadrosundan çıkarılması.

1927: Yapılan talep üzerine Afganistan'a gönderilecek Op. Dr. Rıfkı, Dr. Rebi Hikmet ve Dr. Fuat siyasi pasaport verilmesi.

1927: Afganistan Büyükelçiliği'ne verilmek üzere kiralanacak bina için Tayyare Cemiyeti başkanı Fuat Bey'e 60.000 liranın diğer masraflar tertibinden ödenmesi.

1927: Paris'e gelen Afganistan Dışişleri Bakanı'nın Cumhurbaşkanı ile görüşmek üzere Ankara'ya gelmek istemesi.

1927: Ordumuzda eğitim görmek üzere Afganistan'dan gelen 11 subayın masraflarının bütçeden karşılanması.

1927: Tümg. Naci'nin Afganistan Hükümeti Harbiye Vekâleti Müsteşarlığına tayini.

1927: Türkiye ve Afganistan Dostluk ve İşbirliği Antlaşmasının iki ülke Dışişleri Bakanlarınca imzalanması.

1928: Afganistan Büyükelçiliği'ne Hikmet Bey'in tayini.

1928: Türkiye-Afganistan Muhadenet ve Teşrik-i Mesai Muahedenamesi Kanun Tasarısının hazırlanması.

1928: Afganistan Büyükelçiliği ek inşaatının pazarlıkla yaptırılması.

1928: Afganistan Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Riyasetine seçilip sözleşmesi imzalanmış olan Erkan-ı Harbiye-i Umumiye İkinci Reisi Ferik Kazım Paşa ile maiyetindekilerin Afganistan’a gönderilmesi.

1928: (Tribuna Gazetesi'nde yayımlanan bir habere göre) Rusya'nın Türkiye, İran ve Afganistan'la dörtlü bir ittifak kurma çabası.

1929: Eski Afganistan Hariciye Vekili Mahmud Tarzi'ye her ay devlet tarafından maaş bağlanması kararı.

1929: Afganistan ordusuna memur edilen zabitler hakkında kanun teklifi verilmesi.

1932: Seyahate çıkan Afganistan Harbiye Vekili Şah Mahmut Han'ın Ankara'ya da uğramak istemesi.

1932: Afganistan Hükümeti'nce hukuk müşaviri olarak götürülen Kemal Atıf'a, siyasi pasaport verilmesi.

1932: Afganistan Sefaret binasının Afgan Hükümetine verilmesi hakkında kanun layihası hazırlanması.

1933: İstanbul'da bulunan Afganistan eski Dışişleri Bakanı'nın eşi Resmiye Tarzi Hanım'a isteği üzerine her ay para yardımı yapılması.

1933: Afganistan hükümetince, Türkiye'den memur istenmesi.

1936: Afganistan Harbiye Mektebi için seçilen ve Kabil'e gidecek olan 11 subaya siyasi pasaport verilmesi.

1937: Öğretmenlik yapmak üzere Afganistan'a gidecek Tğm. Zafer Hasan'a siyasi pasaport verilmesi.

1937: Samsun Adli Tabibi Dr. Şakir Tural'ın Afganistan'ın Kabil Tıp Fakültesi Tababeti Adliye ve Ruhiye Profesörü olarak çalışmasına izin verilmesi.

1937: Afganistan'ın Kandahar Hastanesi Baştabipliğinde çalıştırılacak Dâhiliye Mütehassısı Dr. Tahsin Tolga'ya izin verilmesi.

1937: Afganistan'ın Kabil Tıp Fakültesi'nde öğretim üyesi olarak çalışacak İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Kimya Doçenti Dr. Saip Ragıp Atademir'e izin verilmesi.

1937: Afgan Hükümeti'nce doktor istenmesi