Türkiye, Türk Devletleri Teşkilatı ile kendi birliğini çoktan kurdu

İBRAHİM AÇAR/ANALİZ

Rus gazını dünyaya gönderecek devasa bir merkez kurmak için yatırımlara başlayan Türkiye, Azerbaycan ve devamında Türkmenistan petrolünü de dünyaya gönderecek. Ukrayna-Rusya savaşında Batı baskına rağmen tarafsız kalma gücüne sahip olan ve Ukrayna tahılının savaşa rağmen başta Afrika olmak üzere dünyaya ulaşmasını sağlayan Türkiye, aslında kendi ekonomik birliğini de Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) ile çoktan oluşturmaya başladı.

Bugün “İşte birlik, fikirde birlik, dilde birlik” amacıyla hızla gelişmesini sürdüren Türk Devletleri Teşkilatı’nın (TDT) ilk adımı 2009 yılında kültürel işbirliği amacıyla kurulan Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi (Türk Konseyi-Keneşi) ile atılmıştı. Bugün TDT, ekonomiden siyasi işbirliğine kadar 300 milyonluk nüfus, 1,5 trilyon dolarlık milli gelir, 560 milyar dolarlık dış ticaret hacmi, 250 milyar dolarlık yurtiçi yatırım stoku ve üretim kapasiteleriyle geniş kapsamlı bir birlik oldu. En önemlisi de ortak ordu kuruldu. Azerbaycan, Türkmenistan gibi ülkelerle ortak savunma anlaşmaları yapıldı.

İkinci Dünya Savaşı sonrası kurulan uluslararası sistem günümüze kadar birçok değişim ve reformdan geçti. ABD'nin başını çektiği düzen ticareti serbestleştirirken farklı ideolojilere karşı mücadele etti ve kazandı. Bu süreçte farklı Türk boyları, Sovyetler Birliği'nin parçası olmak zorunda kaldılar. Sovyetlerin dağılmasından sonra ise bağımsızlıklarına kavuşan Türk Cumhuriyetleri pek çok problemle karşılaştı.

Sorunların başında liberal piyasa koşullarına adaptasyon gelirken, Türkiye yeni bağımsız olmuş Türk Cumhuriyetlerinin yanında yer aldı. Siyasi ve ekonomik tecrübesini paylaşmaktan çekinmeyen Türkiye farklı alanlarda işbirliğini geliştirmek istedi ancak çok büyük başarı elde edilemedi. Yeni düzene uyum açısından zorlanan devletlerin içyapılarını dönüştürmeleri için reform ve zamana ihtiyaç duyuldu. Günümüzde ise siyasi, ekonomik ve kültürel uyum otuz yılda büyük ilerleme gösterdi ve Türk Devletleri Teşkilatı kuruldu. 300 milyonu bulan nüfuslarıyla Türkler açısından tarihi bir kırılmaya işaret eden kuruluş yeni dönemin şartlarını ve potansiyelini yansıtıyor.

Siyasi ve jeopolitik anlam

Beş daimi ve iki gözlemci üyesiyle uluslararası düzende yerini alan Türk Devletleri Teşkilatı, 21. yüzyılda Türk devletlerinin siyasi vizyon ve iradelerini yansıtıyor. Küresel sistemdeki değişimin de yansımalarından olan Türk devletlerinin bir araya gelmesi, bölgesel gelişmelerin odağında yer alıyor. AB, Rusya, Çin ve ABD gibi küresel aktörlerin rekabet ettiği bir dönemde Türk devletleri işbirliğini ve ortak tarihsel kimliği güçlendiriyor.

Binlerce yıllık kimlikleri, yönetim yetenekleri ve askeri kapasiteleriyle Türk devletleri siyasi olarak birlikte hareket etme iradelerini ortaya koyuyorlar. Bu irade beyanı kurumsallaşırken yöneticiler daha fazla işbirliği ve ortak girişimlere vurgu yapıyor. Orta Asya'nın enerji kaynaklarıyla Anadolu'nun imalat ve üretim gücü bir araya geliyor. Çin, Rusya ve ABD'den farklı olarak bölgesel bir girişimin temelleri atılıyor. Avrupa'dan Orta Asya bozkırlarına uzanan girişim toplumsal entegrasyon çalışmalarıyla güçlendiriliyor. Ortak tarih kitaplarının yazımı, gümrük birliğinin sağlanması ve benzer alfabe girişimleriyle siyasi atılım hamlesi vücut buluyor.

Potansiyel ve entegrasyon

Avrupa Birliği, Avrasya Ekonomik Topluluğu ve ASEAN gibi kuruluşlara kıyasla işbirliği imkânlarını yeni keşfeden Türk dünyası jeopolitik olarak daha fazla önem kazanıyor. Bu önemin bir yansıması olarak farklı aktörler Türk devletleriyle daha fazla işbirliği yapmak istiyor. Avrupa ve Avrasya bölgelerinde nüfus artış hızı düşerken Türk dünyasında artıyor. İnsan kaynağı açısından zenginleşen coğrafya üretim gücünü artırmaya gayret ediyor.

Çin, Yeni İpek Yolu Projesi ile bölgeye yatırımlar yaparken Türk devletleri bağımsızlıklarını güçlendirmek için bir araya geliyor. Asya'nın ekonomik gücünün artmaya devam ettiği bir süreçte entegrasyona önem veren Türk devletleri mevcut potansiyelden daha fazla yarar görmek istiyor. Türk Devletleri Teşkilatı'nın kurulumuyla siyasi bağımsızlık ve hareket kabiliyeti artabilecek olan Türk devletlerinin jeopolitik konumları da önem kazanıyor.

1,3 trilyon dolarlık milli gelir, 560 milyar dolarlık dış ticaret hacmi, 250 milyar dolarlık yurtiçi yatırım stoku ve üretim kapasiteleriyle Türk Devletleri Teşkilatı ekonomik potansiyele işaret ediyor. Macaristan ve Türkiye imalat sanayisi, Kırgızistan ve Özbekistan insan kaynağı potansiyeli, Kazakistan, Azerbaycan ve Türkmenistan enerji kaynak üretimleriyle bir bütünün parçalarını oluşturuyor. Enerji kaynaklarına sahip üyeler imalat sanayileri güçlü aktörlerin ihtiyaç duyduğu ürünleri dünya piyasasına sunuyor. Aynı şekilde imalat sanayii üretim güçleri yüksek olan üyeler, enerji kaynaklarına sahip aktörlerin ithal ettiği ürünleri üretiyor. Coğrafi konumları gereği Doğu-Batı arasındaki ticaretin geçiş güzergâhında olan Türk devletleri mevcut önemlerini daha da artırıyor. Doğu-Batı arasındaki ticaretin ulaştığı 10 trilyon dolarlık hacmin Türk Devletleri Teşkilatı üyeleri tarafından daha fazla değerlendirilmesi hem kamu hem de halkların gelirlerini artırabilecek önemli bir etmen.

Teşkilat üyelerinin kendi aralarındaki ticarete bakıldığında ise 10 milyar doların üzerinde olduğu görülüyor. Türkiye en büyük ticari ortak olarak öne çıkarken üyelerin ekonomik altyapılarıyla dış ticaret benzer olarak gelişim gösteriyor. Türkiye'nin Türk Cumhuriyetlerine ihracatında makine ve mekanik cihazlar (843,56 milyon dolar), elektrikli makineler (364,78 milyon dolar), tekstil (315,18 milyon dolar), demir ve çelik (294,5 milyon dolar), mobilyalar (189,63 milyon dolar), motorlu kara taşıtları (177,4 milyon dolar), hava taşıt ve parçaları (172,63 milyon dolar) büyük yer kaplıyor. İthalatta bakır (1,08 milyar dolar), pamuk (497,97 milyon dolar), alüminyum (270,37 milyon dolar), mineral yakıtlar (176,27 milyon dolar), çinko (167,24 milyon dolar) ve plastik (161,41 milyon dolar) öne çıkıyor.

Türkiye'nin Türk Cumhuriyetlerine ihracatı imalat sanayi ağırlıkta iken ithalatın büyük kısmı doğal kaynaklardan oluşuyor. Macaristan-Türk Cumhuriyetleri arasında da benzer bir dış ticaret profili beliriyor. Üyeler arasında Türk Cumhuriyetleri açısından Türkiye ile ticaret yüzde olarak ciddi bir orana sahip olsa da Türkiye'nin toplam dış ticaretinde yüzde 2'den biraz fazla yer kaplıyor. Yatırımlar açısından Türk Cumhuriyetleri, Türkiye ve Macaristan'a kıyasla dış ülkelere geniş yatırımlar yapmış da değiller. Ancak Türkiye'nin Türk Cumhuriyetlerinde geniş yatırımları bulunuyor. Yatırımlara altyapı projeleri eşlik ediyor. Yaklaşık 3 binden fazla Türkiye kökenli firmada Orta Asya'da faaliyet gösteriyor.

Türk Devletleri Teşkilatı üyelerinin birbirleri arasındaki dış ticaret, yatırım ve projelerin istenilen düzeyde olmadığını söylemek mümkün. Ancak ortaya konulan siyasi irade gelecek yıllarda farklı alanlarda ilerlemenin olabileceğini göstermektedir. Özellikle yardımlaşma ve tecrübe paylaşımının artması, KOBİ'ler arasındaki işbirliğini geliştirme isteği, çalışma gruplarının kurulması, TURANSEZ özel ekonomik bölgesinin ilanı, SESRIC yatırım ve ticaret tamamlama sistemi ve Türk Yatırım Fonunun hayata geçirilmesi, enerji projelerinde bağlantıların artırılması ve Dünya Gümrük Örgütüyle uyumlu şekilde ticareti kolaylaştırma adımları mevcut potansiyel ve idarenin yansımasıdır.

Bilgi ve iletişim ağlarında bağlantının daha fazla artırılması için Hazar Geçişli Fiber Optik projesinin desteklenmesi Türk Devletleri Teşkilatı üyelerinin önem verdiği diğer bir alandır. Türk Kızılay'ı öncülüğünde ortak yardım çalışmalarına hız verilmesi ise teşkilatın geniş vizyonla hayata geçirildiğine işarettir. Türk Uzay Ajansı ve üye ülkeler arasında uzayın keşfi, kullanımı için ortak girişimlerin artırılması ise yeni bir eşiği göstermektedir. Savunma sanayinde, Türkiye'nin tecrübe paylaşımı hamlesi de örgüt misyonunun tamamlayıcı nitelikte olduğunu gösteriyor.

Kurumsallaşmanın Türk Devletleri Teşkilatı, TÜRKPA, TÜRKSOY, Türk Akademisi, Türk Kültür ve Miras Vakfı, Türk Üniversiteler Birliği ve Türk Dünyası Belediyeler Birliğiyle sağlamlaştırılması dönüşen dünya sisteminde önem bir yer teşkil etmektedir. Bütün atılan adımların daha fazla entegrasyonu beraberinde getirmesi ise ortaya konan siyasi iradenin istikrarlı şekilde sürmesine bağlıdır.

21. yüzyılda Türk dünyası

Türkiye, Doğu-Batı arasında önemli enerji tedarik ve üretim bölgelerinin geçiş güzergahında bulunmaktadır. Batı Asya'da enerji kaynaklarına komşu olan Türkiye aynı zamanda Doğu Asya'nın güçlü imalat sanayii ülkeleriyle ticari ilişkiler geliştirmektedir. Sahip olduğu üretim kapasitesi, imalat sanayii altyapısı ve rekabet gücü Türkiye'nin bölgesinde kritik aktörlerden biri olmasını sağlamıştır. 21. yüzyılın ilk çeyreğinde ise Türkiye'nin öncülüğünde güçlendirilen Türk dünyasıyla entegrasyon ülkenin daha fazla önem kazanmasına yardımcı olacaktır.

Ortak kültürün gelişmesine, tecrübe paylaşımına, ticari rotaların Türk dünyası lehine ivmelenmesine ve ulaşımın kolaylaşmasına katkı sağlayacak yeni girişim birçok fırsatı ortaya çıkarmıştır.

Dünyada önemli enerji rezervlerinin bulunduğu Orta Asya farklı aktörlerin rekabet ettiği bir bölgedir. Türk dünyası açısından rekabetin getirdiği olumsuz sonuçlar ardından daha fazla probleme ve rekabete neden olmaktadır. Bölge ülkeleri için Türk Devletleri Teşkilatı'nın kurulması küresel rekabet sebebiyle ortaya çıkan sorunların önüne geçebilir. Türk Cumhuriyetlerinin daha bağımsız hareket etmesine imkân sağlayacak girişim aynı zamanda Türkiye ile olan ilişkileri de yeni bir evreye taşımaya yardımcı olacaktır. Kazakistan ve Kırgızistan'da bulunan Türk üniversiteleri, Türk gümrük birliği için altyapının hazırlanması ve demiryolu hatlarıyla iyileştirilen ulaşım birçok açıdan işbirliğinin geliştiğine işaret ediyor. Türk Devletleri Teşkilatı'nın ilanıyla birlikte mevcut potansiyel artarken Türk dünyası yeni ve küresel bir vizyonla dünya sahnesinde yerini yeniden tanımlıyor.

FİNANSAL BİRLİK İÇİN ÖNEMLİ ADIM

Sekretaryasını ve başkanlığını Türkiye Bankalar Birliği’nin üstlendiği Türk Devletleri Banka Birlikleri Konseyi’nin (TDBBK) dördüncü toplantısı Mayıs ayında Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te yapılmıştı. Bu toplantı TDT’nin Avrupa Birliği benzeri bir yapıya kavuşması için atılan kritik adımlardan biri oldu.

Toplantı vesilesiyle ev sahibi Özbekistan Bankalar Birliği tarafından finansal trendlerin konu edildiği bir de konferans düzenlendi. Konferansta finansal teknolojiler, dolandırıcılıkla mücadele ve İslami bankacılık konuları işlendi.

TDBBK’nın Yönetim Kurulu Başkanı statüsüyle Konferans’ın açılış konuşması yapan Türkiye Bankalar Birliği Yönetim Kurulu Başkanı Alpaslan Çakar, “Paylaştığımız Türk dünyasının ortak tarih ve kültürel birikiminden aldığımız gücü; ekonomi ve bankacılık sektörlerimizi geliştirmek için kullanıyoruz. Devletlerimiz arasında oluşan sağlam temellere dayalı siyasi ve toplumsal ittifakı ekonomik alanda da somutlaştırmak istiyoruz. Birliklerimizin, temsil ettiğimiz üyelerin; yakın ve koordineli etkileşimiyle kurulacak iş birliklerinin birçok alana sirayet ederek; ticaret, turizm, sanayi ve finansal sektörlerimizi çok daha güçlü hale getireceğine inanıyoruz” dedi. 

Azerbaycan Bankalar Birliği, Kazakistan Bankalar Birliği, Kırgızistan Bankalar Birliği, Kuzey Kıbrıs Bankalar Birliği, Macaristan Bankalar Birliği, Özbekistan Bankalar Birliği, Türkiye Bankalar Birliği ve Türkiye Katılım Bankaları Birliği yer aldı. 

Türkçe konuşan ülkelerde kurulmuş banka birliklerini bir araya getirmek üzere 2022 yılında kurulan Konsey, üye ülkelerdeki finansal kuruluşlar arası iş birliğini geliştirerek; reel sektöre ve ülke ekonomilerine pozitif çıktılar üretmeyi amaçlıyor. Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkiye banka birliklerinin kurucu üyesi olduğu TDBBK’da Gürcistan, Macaristan ve KKTC banka birlikleri de gözlemci üye olarak yer alıyor. 

Türk Devletleri Teşkilatı (TDT)
Uluslararası Kuruluş Profili
Kuruluş Adı:
Türk Devletleri Teşkilatı (TDT)

Kuruluşun Amacı
Türk Devletleri arasındaki işbirliğini ve dayanışmayı Türk Dünyası'nın ortak tarih, dil ve kültür mirası çerçevesinde ve çok taraflı çerçevede geliştirmek.

Kuruluş Tarihi:
3 Ekim 2009:
Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi
12 Kasım 2021:
Türk Devletleri Teşkilatı
Merkezi: İstanbul

Üye Ülkeler: Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan
Gözlemci Ülkeler: Macaristan, Türkmenistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC)